Architektura Pragi

Tańczący Dom zwany też Ginger i Fred

Architektura Pragi jest tak bardzo złożona, jak dzieje miasta, których można rzec, jest odzwierciedleniem. Znajdziemy tu zabytki romańskie, strzeliste wieże gotyku, napuszone barokowe pałace i kościoły, kubistyczne pudełka, dyskusyjnej urody socjalistyczne gmaszyska i czasem nawet interesujące nowoczesne budowle. Jednak nikt chyba nie przyjeżdża Pragi, by podziwiać arcydzieła współczesnego budownictwa, przemierzać ulice nowoczesnych osiedli i gapić się na postmodernistyczne budynki. Większość zagląda do stolicy Czech z myślą, by odwiedzić historyczne serce miasta, pospacerować uliczkami Hradczan, Małej Strany, Starego Miasta, zatrzymać się na Moście Karola, zajrzeć na Zamek Praski, do katedry. Tu mówią wieki bez względu na to, czy zza rogu dobiega odgłos pędzącego tramwaju, a kilka metrów pod ziemią huczy metro. Choć wiele zabytkowych budynków nadgryzł ząb czasu (stałym elementem panoramy miasta są rusztowania), a w niektóre wkomponowano nowoczesne budowle, to jest kilka miejsc niemal niezmienionych od stuleci.

Sztuka romańska pojawiła się w Pradze w XI wieku za panowania Przemyślidów. Dziś niewiele pozostało widocznych zabytków tego okresu. Na ich fundamentach wzniesiono nowsze budowle. Archeolodzy wciąż jednak odkrywają pozostałości najstarszej zabudowy – wokół samego Tynu odkryto fragmenty kilkudziesięciu romańskich domów, które zachowały się w piwnicach późniejszych budynków (cały rejon Starego Miasta był początkowo pokryty zabudową romańską). Nie istnieją znane z kronik i dokumentów kościoły, np. rotunda św. Wita, czy najstarsze budowle Wyszehradu. Romańskie zabytki w Pradze, które wciąż możemy oglądać, to pozostała po pierwszym kamiennym moście Judyty wieża Judyty (Most Karola), bazylika św. Jerzego (Zamek Praski), Czarna Wieża (Zamek Praski), romański Pałac Sobiesława I (Zamek Praski), rotunda św. Longina (Nowe Miasto), rotunda św. Krzyża (Stare Miasto).

Sztuka romańska powstawała w od X do XIII stulecia. Kształtowała się głównie wśród ludów mówiących językami romańskimi i wśród narodów germańskich. Najwcześniejsze budowle romańskie mają grube mury z łamanego kamienia, te z XI wieku składają się już z dużych regularnych bloków. Wiele budynków ma ściany obustronnie licowane ciosowymi płytami z wnętrzem wypełnionym luźnym kamieniem i zalanym zaprawą wapienną. Dachy romańskie kryto słomą, gontami, grubą dachówką lub blachą ołowianą. Sklepienia (kolebkowe, krzyżowe, kopuły na trompach i pendentywach) wzorowano na bizantyjskich, rzymskich i perskich. Architektura romańska charakteryzuje się prostotą i jasnością kompozycji. Części budynku sprowadzono do kształtów brył geometrycznych: sześcianu, walca, ostrosłupa, kuli, stożka. Dekoracja elewacji jest skromna: zwykle dwie wieże wtopione w bryłę budynku, portal i rozeta. Okna są niewielkie, przesklepione półkoliście, często łączone w biforia, triforia, nad wejściem umieszczano rozety. Otwory wejściowe wyposażano w kolumienki, tympanony, archiwolty. Podpory konstrukcji stanowią kolumny i filary. W budownictwie sakralnym typowy układ to bazylika o trzech lub pięciu nawach oraz kościółki jednonawowe. Na osi fasady znajduje się zwykle wieża. Po stronie zachodniej umieszczano wejście z przedsionkiem, od wschodu – prezbiterium z apsydą (pod prezbiterium budowano krypty). Wznoszono także kościoły halowe, świątynie o planie wielobocznym lub okrągłym – rotundy. Motywy ornamentowe były geometryczne, roślinne lub figuralne. Największym osiągnięciem budownictwa romańskiego we Włoszech jest katedra w Pizie z XI wieku.

Historyczne centrum Pragi jest bardziej gotyckie, niż to widać na pierwszy rzut oka. Stare Miasto zostało założone w 1230 roku, w 1257 roku powstała dzisiejsza Mała Strana, w 1320 roku, za czasów panowania dynastii Luksemburskiej, założono Hradczany, za Karola IV – Nowe Miasto. Wraz z powstaniem miast praskich pojawiła się w Pradze architektura gotycka i rozwijała się mniej więcej do połowy XVI wieku, gdy zaznaczył się już początek renesansu. Wczesny czeski gotyk zwany jest przemyślidzkim, dojrzały luksemburskim, późny władysławowskim (jagiellońskim). Wiele z tych budowli zburzono lub przebudowano. Na gotyckich fundamentach stoją nowsze budynki, pod barokowymi fasadami dziś odkrywa się prawdziwe perły gotyku. Ważniejsze praskie zabytki gotyckie to: katedra św. Wita (Zamek Praski), Brama Prochowa (Stare Miasto), Staromiejska Wieża Mostowa, Małostrańska Wieża Mostowa, Most Karola, Kaplica Betlejemska (Stare Miasto), kościół św. Marcina w Murze (Stare Miasto), Ratusz Staromiejski, gotycki pałac Karola IV (Zamek Praski), dom pod Kamiennym Dzwonem (Stare Miasto), kościół Matki Bożej przed Tynem (Stare Miasto), Synagoga Staro-Nowa (Josefov), klasztor św. Agnieszki Czeskiej (Josefov), Karolinum (Stare Miasto), kościół św. Stefana (Nowe Miasto), Nowomiejski Ratusz, kościół Panny Maryi Śnieżnej (Nowe Miasto), Mur Głodowy (Mała Strana). Ważniejsi twórcy gotyku w Pradze to Matyáš z Arrasu (ok. 1290-1352) i Petr Parléř (ok. 1332-1399).

Sztuka gotycka nastąpiła po romańskiej i z niej wyrosła. Narodziła się w latach czterdziestych XII wieku w północnej Francji i stamtąd dotarła do wszystkich krajów Europy. Nazwę wprowadzono we Włoszech w XVI wieku. Gotycki (od plemienia Gotów) znaczyło barbarzyński, a wiązało się to z pogardliwym do tej twórczości stosunkiem. Charakterystycznymi cechami architektury gotyckiej były: strzelistość, stosowanie wielkich otworów okiennych i obfita dekoracja, dążąca do wyłamania się z form architektonicznych. W budownictwie stosowano kamień i cegłę, a architekci musieli dysponować rozległą wiedzą o rozkładzie sił, działaniu obciążeń i wytrzymałości materiałów. Zasada konstrukcji polegała na zespoleniu sklepienia krzyżowo-żebrowego (później gwiaździste i siatkowe), łuku ostrego oraz systemu przypór. Architekturę gotycką cechuje różnorodność form. Podporządkowano jej rzeźbę, a wszystkim elementom (przypory, łuki, arkady, otwory okienne, portale wejściowe, głowice, służki, żebra, zworniki) przydano niezwykłą wielorakość motywów figuralnych i dekoracyjnych o różnej tematyce (sceny staro i nowo-testamentalne, współczesne, historyczne). Dachy gotyckie są wysokie, ich szczyty bogato zdobione oraz dzielone (osobne na każdą nawę). Kościoły, podobnie jak wcześniej, są trójnawowe, rzadziej pięcionawowe. Od wschodu – prezbiterium, otoczone zazwyczaj wieńcem kaplic, wnętrze skomponowane w stosunku szerokości do wysokości 1:3 lub 1:4. System konstrukcyjny katedr gotyckich przeniesiono na zewnątrz budowli. Budowa katedr trwała nawet setki lat. Najbardziej typowe katedry gotyckie to: Notre Dame w Paryżu i w Chartes.

Jest kilka w Pradze klasycznych przykładów budowli renesansowych (renesans przywędrował do Pragi wraz z Ferdynandem I). Ich budowa przypada na XVI-XVII wiek. Są to przeważnie pałace – budowle świeckie. W epoce renesansu bowiem wznoszono tu jeszcze kościoły gotyckie (uważano, że są bardziej chrześcijańskie), później zaś barokowe. Wskutek rozłamu kościoła nie było też dużego zapotrzebowania na obiekty sakralne, a te które zbudowano w stylu renesansowym, jakiś czas później bezlitośnie barokowiono. Na niektórych kamienicach odkrywa się dziś dekoracje renesansowe (często są to domy wzniesione w okresie gotyku lub udające barok). Ważniejsze praskie budowle renesansowe to: pałacyk letni w ogrodzie królewskim na Zamku Praskim, pałac Schwarzenbergów (Hradczany), pałac Granów (Stare Miasto). Wśród twórców wymienia się nazwiska: Paola della Stelli, Bonífáca Wohlmuta (ok. 1510-1579).

Okres przemian w kulturze i sztuce, przypadający na XV-XVI wiek i zapoczątkowany we Włoszech, został nazwany w XIX wieku we Francji renesansem (fr. renaissance – odrodzenie). Architekci tego okresu zrezygnowali z gotyckiego ideału wysokich i kolosalnych konstrukcji, dążąc do takiego ukształtowania przestrzeni, by proporcjami zbliżały się do codziennego życia, którego miernikiem był człowiek. Twórcy form renesansowych przetwarzali swobodnie wzory antyczne (głowice, łuki, gzymsy). Budowle świeckie były wzbogacane o rozległe dziedzińce, wyposażone w studnię lub fontannę (w centrum), otoczone przeważnie z trzech stron podcieniami arkadowymi, z czwartej często zamknięte przez loggię). Przy wznoszeniu budowli sakralnych stosowano tzw. układy centralne, które pozwalały stworzyć dobrze oświetlone wnętrze (centralny punkt planu i ukształtowania budowli podkreślano wysoko osadzoną kopułą). Sposobem dekoracji elewacji była rustyka, często pozorowana techniką sgraffita*. Popularną ozdobą budowli renesansowych były attyki i szczyty.

*sgraffito od włoskiego sgraffire (skrobać) – technika dekoracji polegająca na częściowym zdrapywaniu warstw, dzięki czemu powstaje kolorowa kompozycja (np. na czarną warstwę nanosi się warstwę wapna, którą później zdrapuje się punkt po punkcie tworząc dwubarwną kompozycję). Technika ta zdobyła popularność w Pradze w połowie XVI wieku. W ten sposób powstawały imitacje np. okładzin kamiennych, sceny figuralne o tematyce antycznej i historycznej. Zdobiono w ten sposób głównie ściany pałaców i rezydencji arystokratów.

Architektura centrum historycznego Pragi została zdominowana przez barok. Co krok wyłaniają się barokowe fasady kamienic, monumentalne pałace z rozległymi ogrodami, obsypane rzeźbą potężne gmachy kościołów. Barok pojawił się w Pradze w okresie panowania Habsburgów, po klęsce protestantów w bitwie na Białej Górze w 1620 roku. Nastąpiła wówczas szybka rekatolizacja poddanego władzy absolutnej kraju. Zaczęto tępić herezję, zmuszając przeciwników katolicyzmu do opuszczenia kraju, konfiskując majątki i oddając je zwolennikom cesarskim (nowe budowle powstawały głównie dzięki skonfiskowanym dobrom, stąd ich demonstracyjna wielkość i polor). Sprowadzono karmelitów, jezuitów, barnabitów, benedyktynów i rozpoczęto wznoszenie świątyń, barok zaś stał się niejako narzędziem politycznym i religijnym. Częścią procesu przywrócenia katolicyzmu w kraju była budowa ogromnych kościołów, mających wzbudzać podziw i przyciągać tłumy. Sztuka sakralna baroku miała na celu organizowanie jak najwspanialszych wnętrz stwarzających korzystne warunki kontemplacji, słuchania nauk, muzyki i udziału w obrzędach. Przebudowywano również starsze obiekty, nadając im barokowy wygląd. Wiele dziś w Pradze zbarokowionych kościołów mających znacznie starszy rodowód, kryjących w swych murach renesansowe, gotyckie, a nawet romańskie fragmenty, dziś odkrywane i eksponowane.

Barok z początku był czymś nowym i obcym dla narodu czeskiego, agresywnie wdzierał się w dzielnice, budząc swą sztywnością raczej grozę niż podziw (pałac Czerninów, pałac Wallensteina, Klementinum). Karel Krejči nazywa ten nowy styl w praskiej architekturze (…) cudownie pięknym nagrobkiem nad mogiłą zabitego narodu (...). Z czasem rozluźniły się jednak więzy z dworem wiedeńskim, Czechy nabrały znaczenia w katolickim świecie, m. in. przez wznowienie kultu Jana Nepomucena, lokalnego świętego, a barok, zaakceptowany przez miejscowych artystów, stał się istotnym elementem panoramy Pragi. Późne barokowe budowle są przemieszaniem baroku i gotyku (barokowe wariacje na temat gotyku), nawiązują do architektury okresu husytyzmu, który chciano wyeliminować z heretyckimi korzeniami.

W przeciwieństwie do budowli okresu Przemyślidów, Luksemburgów, czy Jagiellonów, które w czasie wstrząsów historycznych ulegały zniszczeniu, Praga barokowa trwa do dziś i ma się dobrze. Spośród ogromnej ilości budowli barokowych w Pradze te po dwukropku stanowią zaledwie niewielki ułamek: pałac Wallensteina (Mała Strana), pałac Troja (Troja), Brama Macieja (Zamek Praski), pałac Arcybiskupi (Hradczany), pałac Czerninów (Hradczany), Sanktuarium Loretańskie (Hradczany), kościół Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii (Strahov na Hradczanach), Sala Teologiczna i Filozoficzna (Strahov na Hradczanach), kościół św. Mikołaja (Mała Strana), kościół św. Tomasza (Mała Strana), Ogród Vrtbów (Mała Strana), kościół Matki Boskiej Zwycięskiej (Mała Strana), rzeźby na Moście Karola, Klementinum (Stare Miasto), kościół św. Ignacego (Nowe Miasto). Wśród twórców barokowych wymienia się nazwiska: Mathiáš Bernard Braun (1684-1738), Ferdinand Maximilián Brokoff (1688-1631), Jan Brokof (1652-1718), Michal Jan Josef Brokof (1686-1721), Christoph (Kryštof) Dientzenhofer (1655-1722), Kilián Ignáz Dientzenhofer (1689-1751), Jan Blažej Santini (1677-1723), Jean Baptista Mathey (w Pradze od 1673), František Maxmilián Kaňka (1674-1766), Giovanni Battista Alliprandi (1665-1720), Matěj Václav Jäckel (1655-1738), Anselmo Martino Lurago (1701-1765), Carlo Lurago (1615-1684), Ignác František Platzer (1717-1787), Václav Vavřinec Reiner (1689-1743) (fresk), Karel Škreta (1610-1674) (malarstwo ołtarzowe), Peter Brandl (1668-1735) (malarstwo ołtarzowe).

Sztuka barokowa ukształtowała się we Włoszech w XVI-XVII (od włoskiego barocco – niezdarny, napuszony, dziwaczny; od portugalskiego barroco – perła o nieregularnym kształcie). W przeciwieństwie do renesansowej nie można jej określić prostą formułą, bo jest zjawiskiem bardzo złożonym. Charakteryzuje ją ekspresja plastyczna, specyficzne ukształtowanie formy, przesada, wykorzystywanie naturalnych możliwości tworzywa, widoczne zwłaszcza w architekturze, np. w aranżowaniu ogrodów przy budynkach (przy udziale rzeźby i malarstwa). Architektura barokowa jest twórczą kontynuacją osiągnięć renesansu, różnica polega na urozmaiceniu niektórych elementów w celu zwiększenia efektu dekoracyjności: kolumny zyskały obejmujące je grube pasy tzw. zbrojenie, lub ozdobnie skręcone trzony, pilastry nakładano na siebie kilkakrotnie, okna i drzwi silnie obramowywano. W rzutach wprowadzono kształt elipsy (sklepienie elipsoidalne). Zarówno na zewnątrz, jak i we wnętrzach budowli barokowych ogromną rolę odgrywa wystrój rzeźbiarski, wzorowany co prawda na formach klasycznych, lecz każdy fragment swobodnie gięto i załamywano, czyniąc go elementem nowych kompozycji, wprowadzających w budowli wrażenie ruchu (niektóre kształty trudne do wykucia w kamieniu odlewano w gipsie – sztukateria odlewana lub wykonywano w stiuku). Bujność dekoracyjnych form wzmaga gra kolorów materiału: sztuczne marmury, stiuki, złocenia, polichromia, malowidła sklepienne i ścienne (często iluzjonistyczne). W kościele barokowym wszystko od konstrukcji, przez tworzywo, rzeźbę i malarstwo, kolor i światło miało służyć wzmożeniu efektu teatralności, wywołaniu wrażenia, że wierny jest ...w przedsionku chrześcijańskiego nieba.

(...)kiedy po porażce czeskiej reformacji w 1621 roku jezuici starali się nawrócić naród na prawdziwą wiarę katolicką, zalali Pragę wspaniałościami barokowych kościołów. Tysiące kamiennych świętych, którzy patrzą na nas ze wszystkich stron, grożą, śledzą, hipnotyzują – to posępne wojsko okupantów, którzy przed trzystu pięćdziesięciu laty wdarli się do Czech, aby z duszy narodu wyrwać jego wiarę i język.(...)

(Kundera Milan: Księga śmiechu i zapomnienia. Przeł. P. Godlewski i A. Jagodziński. PIW, s. 162)

Pod koniec XIX wieku pojawiły się w Pradze budowle reprezentujące monumentalny klasycyzm i neorenesans – styl okresu odrodzenia narodowego. Ów okres historyzmu spowodował kryzys w architekturze, ponieważ naśladownictwo wymarłych stylów architektonicznych nie wniosło do niej nic nowego. Z ciekawszych budowli tego okresu godne uwagi są m. in.: Teatr Narodowy (Nowe Miasto), Rudolfinum (Stare Miasto) i Muzeum Narodowe (Nowe Miasto). Wśród twórców tego okresu szczególnie zapisał się Josef Zítek (1832-1900).

Także w końcu XIX wieku przywędrował z Wiednia styl zwany secesją, zapoczątkowany przez Jana Kotěrę (1871-1923). Ów styl, który ożywił ulice Pragi, stał się, co prawda, na krótko ulubionym stylem budowli świeckich, ale nadał niepowtarzalny charakter praskiej architekturze. Najwięcej uwagi poświęcano secesyjnemu zdobnictwu, które często łączono ze starszymi koncepcjami. Secesyjne ornamenty umieszczano na budowlach wzniesionych w stylu historyzmu. Z czasem też secesja zaczęła wypierać formy starsze. Piękne secesyjne mozaiki i dekoracje roślinne upiększają fasady wielu praskich budowli. Charakterystyczne secesyjne budowle praskie to: Dworzec Główny, Dom Reprezentacyjny (Stare Miasto), Hotel Evropa (Plac Wacława), Dom Peterki (Plac Waława), domy przy Na Příkopĕ.

Nazwa pochodzi od łacińskiego secessio (znaczy wycofać się) – styl w sztuce i kulturze z okresu 1880-1910, zwrócony przeciw tendencjom akademickim i historycznym sztuki XIX wieku. Secesja została zapoczątkowana w Austrii i Niemczech. Stanowi początek autonomizacji sztuki.

Niedługo potem pojawił się nowy, bardziej radykalny styl – kubizm (od łacińskiego cubus – sześcian; greckiego kýbos – kostka do gry), zapoczątkowany dzięki współpracy i przyjaźni (1908-1914) dwóch artystów: Pabla Picassa i Georgesa Braque`a (pierwszy kubistyczny obraz to Panny z Awinionu Picassa z 1907 roku). W 1912 roku otwarto kubistyczną wystawę w Pradze w Galerii Towarzystwa Mánes. Wkrótce pojawiły się w mieście pierwsze kubistyczne budowle. Głównym teoretykiem tego nurtu w architekturze był Josef Chochol (1880-1956) (chciał przełożyć postrzeganie przedmiotu w rozszczepieniu na układy przestrzenne – zdynamizować bryłę). Duży wkład w rozwój architektury kubistycznej mieli Josef Gočár (1880-1945), Pavel Janák (1882-1956) oraz Vlastislav Hofman (1884-1964). Warto zobaczyć kilka przykładów praskiego kubizmu: dom pod Czarną Matką Boską (Stare Miasto), lampę uliczną na Placu Jungmana (Nowe Miasto), domy u podnóża Wyszehradu, Nową Scenę przy Teatrze Narodowym (Nowe Miasto).

O ile kubizm można jeszcze nazwać stylem ozdobnym, to dalsza architektura funkcjonalistyczna raczej nie zachwyca formą. Przykłady tego stylu zobaczymy podczas spaceru po Placu Wacława.